Trong giai đoạn cách mạng Việt Nam hiện nay, đảng viên đứng trước những nhiệm vụ mới đòi hỏi chuẩn mực đạo đức cách mạng của đảng viên không thể như trước, cần có sự phát triển phù hợp với yêu cầu mới. Chuẩn mực đạo đức mới của đảng viên có thể quan niệm là những điều quy định làm căn cứ để đánh giá đảng viên khác với người ngoài Đảng, người đó có xứng đáng là thành viên trong đội ngũ tiên phong của dân tộc - Đảng Cộng sản Việt Nam - hay không. Chuẩn mực đạo đức mới của đảng viên cần được nhìn nhận rõ nét trên những vấn đề sau:
1. Về lập trường giai cấp, bản lĩnh chính trị
Đạo đức cách mạng đòi hỏi đảng viên phải có thái độ đúng đắn, tích cực, đi đầu trong thực hiện các nhiệm vụ do công cuộc đổi mới đặt ra; kiên định lập trường cách mạng của giai cấp công nhân, vững vàng, không dao động trước mọi khó khăn, thử thách. Đảng viên cần ủng hộ nhân tố mới, tích cực tham gia chống tiêu cực và tệ nạn xã hội, phê phán những biểu hiện mơ hồ, cực đoan, tư tưởng sai lệch. Thái độ và tinh thần đối với chủ trương đổi mới là thước đo phẩm chất, năng lực, vai trò tiên phong gương mẫu của mỗi đảng viên.
Lập trường giai cấp và bản lĩnh chính trị của đảng viên lúc này được thể hiện là sự kiên định những vấn đề có tính nguyên tắc mà Đảng ta đã đề ra. Đó là: Độc lập dân tộc gắn với CNXH là mục tiêu, lý tưởng của Đảng ta, dân tộc ta; Chủ nghĩa Mác - Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh là nền tảng tư tưởng và kim chỉ nam cho hành động của Đảng; Đảng Cộng sản Việt Nam là lực lượng lãnh đạo cách mạng Việt Nam, không chấp nhận “đa nguyên, đa đảng”; Nhà nước Việt Nam là nhà nước của dân, do dân và vì dân, thể hiện khối đại đoàn kết toàn dân trên nền tảng liên minh công - nông và tầng lớp trí thức dưới sự lãnh đạo của Đảng; tập trung dân chủ là nguyên tắc cơ bản trong tổ chức, sinh hoạt và hoạt động của Đảng; kết hợp chủ nghĩa yêu nước chân chính và chủ nghĩa quốc tế trong sáng của giai cấp công nhân.
Là chuẩn mực hàng đầu của đảng viên, lập trường giai cấp, bản lĩnh chính trị được hình thành qua giáo dục, rèn luyện trong tổ chức của Đảng và kết quả quá trình tu dưỡng, tích lũy vốn sống thực tiễn mà đảng viên trực tiếp trải qua. Vốn sống chứa đựng tri thức, kinh nghiệm, bao quát những lĩnh vực hoạt động và những quan hệ xã hội. Khi đã có vốn sống thực tiễn phong phú, kinh nghiệm dày dặn, cần có thêm tri thức để phân tích, chắt lọc, khái quát thành giá trị, có thể tổng kết những vấn đề thực tiễn, phát triển lý luận, không rơi vào chủ nghĩa kinh nghiệm, giáo điều, tách rời lý luận và thực tiễn.
Đảng viên trong công cuộc đổi mới phải là con người có học thức, tư duy khoa học, tính tư tưởng cao, đồng thời là người thiết thực trong hành động. Phải tránh rơi vào những cực đối lập: Hoặc thô thiển, thực dụng, sống và hành động tùy tiện, buông thả, chạy theo lợi ích vật chất hoặc lý thuyết suông, không phải con người hành động. Phải đặc biệt lưu ý những nội dung trên trong giáo dục đảng viên, đặc biệt là đảng viên trẻ.
2. Về nhận thức, kiến thức, năng lực toàn diện
Đổi mới là một cuộc vận động mang tính cách mạng toàn diện và sâu sắc, diễn ra trên tất cả lĩnh vực của đời sống xã hội. Đó là một quá trình khó khăn, vừa làm vừa rút kinh nghiệm, chưa có mô hình định sẵn. Đổi mới chạm đến rất nhiều vấn đề, phá vỡ nhiều cái cũ, trong khi có những cái cũ đã tồn tại quá lâu, ăn sâu vào nếp nghĩ, cách làm, đã thành thói quen, cơ chế chính sách rất khó sửa. Mặt khác, thế giới đang có nhiều chuyển biến mạnh mẽ, nhiều vấn đề phức tạp mới nảy sinh; trên một số vấn đề, dường như rất khó phân biệt, khó kết luận đâu là phải, trái, trắng, đen để có thể xử lý. Thời đại chúng ta là thời đại cách mạng khoa học - kỹ thuật phát triển như vũ bão, hằng ngày lượng thông tin đến nhanh và rất nhiều, đòi hỏi phải có trình độ thu nhận, phân tích và xử lý đúng. Trong tình hình đó, nếu cán bộ, đảng viên không có kiến thức, trình độ nhất định về các mặt thì không thể có đủ năng lực để thực hiện tốt nhiệm vụ được giao, thậm chí còn phạm những sai lầm. Không ít đảng viên không phát huy được tác dụng, rơi vào trung bình chủ nghĩa, mất uy tín trước quần chúng là do thiếu hiểu biết, thiếu kiến thức. Ngày nay, mỗi đảng viên chỉ có thể khẳng định vai trò lãnh đạo và uy tín của mình trong quần chúng bằng sự kiên định, trí thông minh, sự hiểu biết và khả năng hoàn thành nhiệm vụ.
Tầm quan trọng lịch sử của công cuộc đổi mới hiện nay là Đảng phải khắc phục triệt để chủ nghĩa giáo điều, lối tư duy giản đơn về CNXH và thông qua đổi mới để tiến tới lý luận khoa học tiên tiến nhất. Trên cơ sở Chủ nghĩa Mác - Lênin và Tư tưởng Hồ Chí Minh, xây dựng được quan niệm đúng đắn về CNXH ở Việt Nam. Không thể đạt tới những mục tiêu ấy trong giới hạn của trí tuệ cũ, từ thói quen của chủ nghĩa kinh nghiệm, từ nhiệt tình tách rời hiểu biết, từ lòng dũng cảm và ý chí cách mạng tiến công ở bên ngoài trong khi ít thấu hiểu những quy luật khách quan. Đảng Cộng sản lãnh đạo sự nghiệp xây dựng XHCN phải có tiềm lực tư tưởng, khoa học mạnh mẽ ở trình độ cao của trí tuệ xã hội và thời đại, trong đó đảng viên phải là người có học thức, có năng lực trí tuệ và sáng tạo.
Năng lực là một khái niệm đa nghĩa và nhiều cấp độ. Người đảng viên không chỉ là người hành động một cách chủ động, mà còn phải có năng lực làm việc, tổ chức quản lý, giáo dục quần chúng, tổng kết thực tiễn, giao tiếp, đối thoại, tranh luận một cách dân chủ và có văn hoá. Những năng lực đó không có sẵn, không tự hình thành, mà là kết quả của rèn luyện, học hỏi, tích lũy. Xuyên suốt tất cả các năng lực đó là năng lực phê phán, tự phê phán, nhạy cảm, khả năng điều chỉnh và thích ứng để thường xuyên tự đổi mới theo đúng quy luật. Yêu cầu này cần thiết cho mọi đảng viên. Nó càng đặc biệt cần thiết đối với những đảng viên giữ các cương vị lãnh đạo, nhất là lãnh đạo cao cấp. Năng lực của đảng viên ở cương vị này là năng lực chiến lược, chung đúc trong đó cả tri thức, kinh nghiệm, bản lĩnh chính trị, tài tổ chức và thuyết phục. Đáp ứng đầy đủ những yêu cầu về năng lực đó đối với đảng viên và toàn Đảng là một yêu cầu sống còn.
Công cuộc xây dựng đất nước đòi hỏi mỗi đảng viên là một người lao động giỏi, lãnh đạo và quản lý giỏi trên lĩnh vực công tác được giao. Nếu trước đây, trong cách mạng dân tộc dân chủ, đảng viên nêu gương trong cuộc đấu tranh giữa sống và chết, phấn đấu, hy sinh để giải phóng đất nước, giành chính quyền; thì ngày nay, đảng viên phải nêu gương chấp hành chính sách, pháp luật của Nhà nước, lao động, học tập giỏi, công tác giỏi, biết lãnh đạo quần chúng phát triển sản xuất - kinh doanh, giải quyết tốt mối quan hệ giữa lợi ích cá nhân và lợi ích tập thể, cống hiến cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
3. Về lối sống, phong cách
Những chuẩn mực đạo đức mà đảng viên cần đạt tới, đáp ứng những đòi hỏi của công cuộc đổi mới lúc này gồm động cơ, tình cảm, ý chí và hành vi đạo đức. Nét nổi bật trước hết là ý thức tự đổi mới chính bản thân. Phẩm chất đạo đức của người đảng viên về thực chất và trước hết là tình cảm đối với cách mạng, với nhân dân. Đem lại lợi ích cho nhân dân, đấu tranh khẳng định và bảo vệ các quyền công dân, tư cách làm chủ của nhân dân, làm cho từng người dân được thể hiện quyền tự do, sáng tạo, thực hiện được hạnh phúc của mình trong thắng lợi của đổi mới, của CNXH - đó chính là ý chí và hành động đạo đức cao nhất mà đảng viên biểu hiện bằng kết quả công việc cụ thể hằng ngày.
Đối với đảng viên, chỉ phấn đấu bản thân trở nên lương thiện, giữ gìn phẩm chất cá nhân trong sạch là chưa đủ và chưa thể hiện tính tiên phong, gương mẫu. Đảng viên không thể là người đứng ngoài cuộc đấu tranh loại trừ cái ác, thờ ơ và lảng tránh trước sự hoành hành của cái ác trong đời sống. Đạo đức hành động đòi hỏi ở họ dũng khí trong đấu tranh chống tham nhũng, độc đoán, chuyên quyền, ức hiếp quần chúng; bảo vệ sự thật, chân lý, lẽ công bằng và các giá trị dân chủ vì lợi ích công dân và lợi ích chung của xã hội. Không thể được coi là xứng đáng với danh hiệu đảng viên nếu chỉ làm tròn nhiệm vụ, bổn phận của mình trong cơ quan, chi bộ, đảng bộ ở nơi làm việc, nhưng lại thờ ơ với các sinh hoạt công dân ở địa phương, trước hết ở nơi cư trú. Càng chưa thể có đạo đức, nếu mỗi đảng viên không góp phần vào việc hình thành dư luận xã hội tích cực, phê phán tiêu cực, cái ác, cái xấu đang diễn ra hằng ngày trong đời sống xã hội. Trong thực tế, có thể xảy ra những trường hợp sau đây: Đảng viên không vi phạm pháp luật, nhưng không bộc lộ thái độ, quan điểm mang tính phê phán đối với những hiện tượng phạm pháp hay lợi dụng kẽ hở trong quản lý của Nhà nước để làm điều sai trái. Đảng viên không phạm pháp nhưng không hành động, không đấu tranh với các hành vi phạm pháp, giữ an toàn cho riêng mình nhưng để mặc nhiên sự tổn hại cho công tác khác, cho xã hội. Đảng viên sống lương thiện, nhưng không đủ dũng khí đấu tranh với mọi sự bất lương. Những biểu hiện đó tuy là giữ được mình nhưng lại thiếu tính chiến đấu cách mạng, có thể gọi là bạc nhược về chính trị và đạo đức, ích kỷ trong nhân cách.
Ở mức độ nặng hơn, có những cán bộ, đảng viên, thậm chí cả tổ chức đảng đứng ra bao che cho những hành vi tội lỗi, không ngăn cản mà còn tham gia vào những hành động tự phát, manh động, vô chính phủ của quần chúng do bị kích động hoặc kém giác ngộ. Lại có những trường hợp đảng viên hoặc tổ chức đảng tê liệt, mất ý chí chiến đấu, phó mặc cho hoàn cảnh điều khiển khi những phần tử xấu xuyên tạc, công kích, bôi nhọ Đảng và chế độ. Thái độ dung túng, bao che hoặc đồng loã, cũng như thái độ im lặng, bất động như vậy là vô tình hoặc cố ý đồng loã với tình trạng suy thoái đạo đức, tinh thần.
Để hình thành những đảng viên có đạo đức tương xứng với yêu cầu đổi mới, phải tiến hành hết sức công phu, tỷ mỷ việc giáo dục và rèn luyện đạo đức thông qua việc làm, hành động. Việc kiểm tra, đánh giá những hoạt động đó không chỉ bằng các phương pháp và nguyên tắc của tổ chức đảng mà bằng cả sự giám sát của toàn dân.
4. Về quan hệ với quần chúng nhân dân
Đảng ta đã xác định chế độ chính trị của nước ta là chế độ làm chủ của nhân dân lao động dưới sự lãnh đạo của Đảng. Sức mạnh vô địch của Đảng là ở mối liên hệ chặt chẽ với nhân dân. Đảng chủ trương phát huy dân chủ, coi dân chủ vừa là mục tiêu, vừa là động lực của công cuộc đổi mới. Mỗi đảng viên, trước hết là cán bộ có chức, có quyền phải tôn trọng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, chăm lo đời sống hằng ngày của quần chúng, tìm hiểu nguyện vọng, lắng nghe ý kiến và giúp đỡ họ khi gặp khó khăn, kiên quyết đấu tranh chống bệnh quan liêu, mệnh lệnh, gia trưởng, độc đoán, đặc quyền đặc lợi, trù dập, ức hiếp và mọi hành vi vi phạm quyền làm chủ của dân. Đây là một vấn đề hết sức quan trọng, một yêu cầu cần thiết đối với đảng viên trong điều kiện Đảng cầm quyền. Nó quyết định sự tín nhiệm của nhân dân đối với đảng viên. Không phải ngẫu nhiên Bác Hồ luôn nhắc nhở cán bộ, đảng viên phải thường xuyên rèn luyện đạo đức cách mạng, trau dồi quan điểm và thái độ đúng đắn đối với quần chúng, coi việc tôn trọng, học hỏi, có quan hệ mật thiết với quần chúng là một vấn đề thuộc về phẩm chất, tư cách, đạo đức của đảng viên. Đương nhiên, trong quá trình phát huy dân chủ phải chống thái độ theo đuôi quần chúng, mị dân, dân chủ hình thức, dân chủ cực đoan. Dân chủ phải đi đôi với kỷ luật và pháp luật. Dân chủ không có nghĩa là tự do vô tổ chức, vô chính phủ.
Những vấn đề chính yếu nêu trên không chỉ là biểu hiện hợp thời cuộc trong chuẩn mực đạo đức, là yêu cầu đặc biệt về năng lực hoạt động chính trị - thực tiễn của đảng viên, mà còn là sự khẳng định về bản lĩnh chính trị, về ý thức đạo đức, về năng lực vận động quần chúng, về phương pháp và phong cách công tác của đảng viên.