“Nghề chơi cũng lắm công phu”. Người xưa vẫn nói vậy, nay vẫn đúng với cả hai nghề làm đầu lân lẫn múa lân.
Người múa lân phải bê đầu lân múa may quay cuồng hàng giờ liền, nâng lên hạ xuống, nhảy nhót, leo trèo tận đọt tre cao hàng chục mét, phi người lên giàn mai hoa thung… vừa mất sức vừa phải giữ độ chính xác cao mới mong an toàn diễn hết bài múa. Do đó, đầu lân phải nhẹ, nhưng cần thiết hơn nữa là bền chắc, chịu đựng được cả nắng, mưa.
Đầu lân có khung đan bằng nan tre vót mỏng, được bồi lên nhiều lớp giấy có độ dai, mỗi lần bồi lại phết keo, phơi khô rồi bồi tiếp lớp khác. Loại đặc biệt dùng cả nan trúc, nan mây lẫn nan tre để đan khung, củng cố thêm độ bền cho đầu lân. Sau đó là phần trang trí, gắn phụ kiện các loại, pha màu, tô điểm. Khó nhất là phần đôi mắt, nhằm diễn đạt cái thần thái uy dũng cần có của lân. Riêng lân làm cho các đội lân chuyên nghiệp ở Chợ Lớn, phần mắt lân phải chừa lại, chờ đến ngày rằm, mang đầu lân đến chùa hoàn thiện khi làm lễ cúng “Khai quang điểm nhãn”, hay còn gọi là “Điểm tinh khai quang”, xong rồi lân mới… được múa.
Lân múa Tết yêu cầu trên đầu phải hội tụ đủ bốn quý tướng của tứ linh: hàm rồng, mũi lân, mày phượng, sau gáy có đuôi rùa. Thêm nữa là gần mép lân phải có gai như vây cá, hàm ý cho sự thành đạt (cá vượt vũ môn, cá hóa rồng). Lân múa khai trương thường có râu vàng và bạch kim, tượng trưng cho vàng, bạc đến nhà. Lân mang râu bạc trắng là bậc trưởng lão, chỉ những đội lân có thâm niên từ 30 năm trở lên mới được dùng. Cùng đi diễn trên đường, mọi lân khác đều phải vái chào, nhường đường cho lân bạc.
Còn nhiều những qui tắc bất thành văn khác nữa, khiến cho khoảng cách giữa nghề làm đầu lân chuyên nghiệp lẫn nghiệp dư trở nên khá xa, cùng với đó là giá cả. Đầu lân hàng chợ giá chỉ từ vài trăm ngàn đồng đến vài triệu một chiếc. Đầu lân chuyên nghiệp có giá hàng chục triệu đồng trở lên, tùy vào nguyên liệu sử dụng. Đây đó ở các tỉnh thành khác, phát triển việc làm đầu lân với danh xưng “làng nghề”, nhưng không dễ sánh ngang đẳng cấp của lân Chợ Lớn về tính thẩm mỹ, độ bền chắc nhưng nhẹ nhàng và sự tinh tế cầu kỳ đến từng chi tiết - như một sản phẩm nghệ thuật thật sự, chứ không phải là một món hàng.
Giá trị của đầu lân “Made in Cholon” còn nằm ở chỗ là sản phẩm xuất khẩu đi nhiều nước: Mỹ, Canada, Úc, Singapore, Malaysia, Đài Loan, Hongkong… Tùy đơn đặt hàng, giá đầu lân giao động từ 1.000USD – 2.000USD, loại chuyên nghiệp, dùng trang bị cho các đội lân ở nước sở tại. Lân đẹp, múa hay mấy năm gần đây lân Việt Nam luôn nằm trong top 3 các giải múa lân thế giới, cũng góp phần thúc đẩy đầu lân xuất khẩu ngày càng nhiều hơn. Đã có cả một xưởng sản xuất đầu lân nằm trong khu công nghiệp Tân Tạo, làm thủ công, nhưng theo dây chuyền, phân chia công đoạn hẳn hoi. Chủ nhân tất nhiên là dân Chợ Lớn!
Có lân, cũng cần có người múa, và những người được giữ đầu lân múa ở Chợ Lớn thực sự là những nghệ sĩ của bộ môn nghệ thuật dân gian này. Nghề múa lân được ghi nhận có lịch sử đã vài trăm năm ở nước ta, nhưng gẫm ra cho tới hiện nay, chưa hề có một trường lớp đào tạo chính quy nào. Xưa, mỗi đội lân ra đời thường gắn liền với một bang hội, hoặc một phái võ của người Hoa, và luôn có một số nhà hào phú đứng sau tài trợ chi phí trang bị, luyện tập. Nhơn Nghĩa Đường ở Quận 5 thuộc phái Thiếu Lâm Châu Gia. Thắng Nghĩa Đường ở Quận 6 thuộc phái Thiếu Lâm Thái Lý Phật… Tất cả các thành viên tham gia múa lân đều phải luyện võ, riêng người múa đầu lân ít nhất phải có 5 năm công phu luyện tập mới đủ trình độ thi thố các bài múa lân thông thường. Dính chấn thương trong khi tập hay khi biểu diễn là chuyện xảy ra như cơm bữa ở các đội lân.
Quận 5 vẫn là nơi tập trung đông đảo lân chuyên nghiệp, với hội lân hàng năm diễn ra ở sân Tinh Võ đường Nguyễn Trãi – nơi từng là võ đường môn phái Tinh Võ Môn lừng lẫy một thời. Gần đây, nẩy ra thêm hội lân ở câu lạc bộ Lãnh Binh Thăng, Quận 11, do nghề lân phát triển mạnh ở khu vực này với các tên tuổi Hằng Anh Đường, Tinh Anh Đường. Dịp lễ hội 300 năm Sài Gòn, đội Nhơn Nghĩa Đường, Quận 5 đã kịp ghi lại một dấu ấn lịch sử: biểu diễn múa rồng với đầu rồng dài 300 mét, đội múa trên trăm người. Tới nay, chưa nghe thấy có đội lân nào vượt qua kỷ lục này.
Múa lân có nguồn gốc từ đất nước Trung Hoa xưa, nhưng dường như lại bén rễ và phát triển mạnh ở những vùng đất khác. Lân múa trên giàn mai hoa thung được “phát minh” ở Singapore. Lân leo cột tre ở Sài Gòn lên tới chiều cao 12 mét – ngay một tòa nhà 4 tầng, còn bên Trung Quốc chỉ vươn tới cột cao 8 mét khi diễn múa.
Lân vượt mai hoa thung và lân leo cột tre là hai tiết mục khó, thể hiện đẳng cấp, trình độ của các đội lân. Nếu ở mai hoa thung là sự phối hợp nhịp nhàng giữa hai người – đầu và đuôi lân trên từng bước nhảy, đòi hỏi sự chính xác tuyệt đối, thì ở leo cột tre đòi hỏi sự gan dạ có phần liều lĩnh, khi thực hiện động tác ép bụng, xoay mình trên đỉnh cột cao mà không dùng tới một công cụ bảo hộ nào!
Ấy vậy, tập luyên gian nan, biểu diễn mạo hiểm lại không phải để kiếm tiền, miễn sao được diễn để thỏa niềm đam mê, là một thực tế của hơn 90% diễn viên múa lân hiện nay ở Việt Nam, cũng như ở Quận 5. Hầu hết họ đều có nghề kiếm sống, chiều tối đi tập múa lân. Mỗi lần đi diễn, được cho từ một tới vài trăm ngàn đồng. Chẳng đủ “sở hụi” xăng xe tập luyện, nhưng mừng vui hớn hở vô cùng.
Phải chăng, cần nhìn nhận những người múa lân lẫn những người làm đầu lân là những nghệ nhân thực thụ? Múa lân vì đam mê, làm đầu lân để kiếm sống nhưng cũng không thiếu chút đam mê để truyền đời nuôi dưỡng nghề. Họ không chỉ làm ra những con lân bạc triệu, vì đam mê, họ còn “chế” ra dòng “lân kiểng”, những chú lân nhỏ xíu có thể chưng trên bàn, trên kệ, giá chỉ vài chục ngàn đồng, nhưng không thiếu một chi tiết nhỏ.
Đó là nghề truyền thống, nhưng để tồn tại, tất cả họ phải tự lo, tự bươn chãi kiếm sống giữa đô thị hiện đại là Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh hôm nay.