Sau 30 năm ra nước ngoài hoạt động, ngày 08/12/1941, lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã trở về nước, để trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Tại hang Cốc Bó thuộc làng Pắc Bó, xã Trường Hà, huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng là nơi Người ở để làm việc. Nguyễn Ái Quốc chủ trì hội nghị lần thứ 8 của Trung ương Đảng từ ngày 19/5/1941. Hội nghị đã quyết định thành lập “Việt Nam độc lập đồng minh” (gọi tắt là Việt minh) theo sáng kiến của Người, để huy động tất cả các giới đồng bào yêu nước không phân biệt tôn giáo, già trẻ, giàu nghèo, trai gái và xu hướng chính trị thành một khối cho cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc. Hội nghị đã bầu ra ban chấp hành Trung ương mới và bầu đồng chí Trường Chinh làm Tổng bí thư của Đảng. Đồng thời quyết định thành lập các lực lượng vũ trang để chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang, xây dựng lực lượng vững mạnh để tiến lên tổng khởi nghĩa.
Mặt trận Việt minh chính thức được ra đời ngày 19/5/1941, nhằm kêu gọi cả nước đánh Pháp, đuổi Nhật cứu nước. Đội vũ trang đầu tiên đã được thành lập ở Cao Bằng, Nguyễn Ái Quốc đến dự, từ đầu tháng 11/1941. Đầu năm 1942, Người đã mở lớp chính trị tại hang Kéo Quảng, xã Gia Bằng, Châu Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng. Cũng thời gian này, Nguyễn Ái Quốc chỉ đạo cho tỉnh ủy Cao Bằng xây dựng một hành lang chính trị vững chắc về miền xuôi, mở rộng căn cứ địa, nối liền với các địa phương khác. Với tên gọi mới là Hồ Chí Minh, ngày 13/8/1942, Người đi Trung Quốc để phối hợp với các lực lượng đồng minh. Nhưng không may, Hồ Chí Minh bị Quốc dân Đảng bắt giữ vào ngày 27/8/1942 tại xã Túc Vinh, huyện Đức Bảo, tỉnh Quảng Tây, Trung Quốc. Đến ngày 10/9/1943, Hồ Chí Minh được trả tự do và mãi đến ngày 09/8/1944, Người mới trở về nước. Hồ Chí Minh đã chỉ định Võ Nguyên Giáp phụ trách, thành lập đội Việt Nam tuyên truyền giải phóng quân đầu tháng 12/1944.
Theo quyết định của Hồ Chí Minh, Ban thường vụ Trung ương Đảng, ủy ban khởi nghĩa toàn quốc được thành lập có 05 người, cử đồng chí Trường Chinh, Tổng bí thư của Đảng trực tiếp lãnh đạo, đến 21 giờ cùng ngày đã ra lệnh số 01, hạ lệnh tổng khởi nghĩa trong cả nước. Ngày 13/8/1945 hội nghị đại biểu toàn quốc của Trung ương Đảng đã họp tại Tân Trào, tỉnh Tuyên Quang nhận định : “Thời cơ rất tốt cho ta giành độc lập đã tới”… Ngày 15/8/1945 Nhật tuyên bố đầu hàng không điều kiện, Hồ Chí Minh chỉ thị cho toàn quốc phát động phong trào quần chúng đứng lên khởi nghĩa giành chính quyền. Đại hội quốc dân tại Tân Trào ngày 16/8/1945, Hồ Chí Minh đến dự, đã tán thành chủ trương tổng khởi nghĩa của Đảng và tổng bộ Việt minh. Đại hội này đã bầu ra ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam (Chính phủ lâm thời) cử Hồ Chí Minh làm chủ tịch. Thay mặt ủy ban dân tộc giải phóng Việt Nam, ngày 17/8/1945, Hồ Chí Minh đọc lời tuyên thệ trước buổi ra mắt Quốc dân. Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội vào ngày 19/8/1945, ở Sài Gòn ngày 25/8/1945, ở Huế ngày 23/8/1945. Đến ngày 02/9/1945, Hồ Chí Minh đọc bản tuyên ngôn độc lập khai sinh ra nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa trước hàng chục vạn đồng bào thủ đô tại vườn hoa Ba Đình ở Hà Nội.
Hồ Chí Minh đã thay mặt chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa trịnh trọng tuyên bố : “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do độc lập ấy.”