Đồng chí Nguyễn Văn Cừ sinh ngày 9-7-1912 ở làng Phù Khê, tổng Nghĩa Lập, phủ Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, nay là thôn Phù Khê, xã Phù Khê, huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh, trong một gia đình nhà Nho nghèo, có truyền thống yêu nước.
Vào Đảng năm 1929, đồng chí bị thực dân Pháp bắt ngày 15-2-1931, rồi kết án tù khổ sai chung thân và đày ra Côn Đảo vào đầu năm 1932 cho đến 1936; Xứ ủy viên Bắc Kỳ cuối năm 1936; Ủy viên Thường vụ Trung ương Đảng tháng 9-1937; Tổng Bí thư Đảng tháng 3-1938. Ngày 18-1-1940, đồng chí bị sa lưới mật thám của địch. Ngày 28-8-1941, cùng với các chiến sĩ cộng sản lỗi lạc: Hà Huy Tập, Võ Văn Tần, Nguyễn Thị Minh Khai…,Nguyễn Văn Cừ lẫm liệt bước ra pháp trường và đi vào cõi bất tử khi mới 29 tuổi đời, 11 tuổi Đảng, trong đó có hai năm giữ trọng trách Tổng Bí thư của Đảng.
Đối với Đảng ta và cách mạng Việt Nam, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ là một trong số những lãnh tụ tiền bối, xuất sắc về nhiều mặt và có nhiều đóng góp to lớn. Nói đến công lao, sự nghiệp của đồng chí Nguyễn Văn Cừ, trước hết phải nói đến hai công trình nổi tiếng. Đó là Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 6, ngày 6-7-8 tháng 11-1939, và tác phẩm Tự chỉ trích của đồng chí.
Nghị quyết Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 6, tháng 11-1939, do đồng chí Nguyễn Văn Cừ chủ trì khởi thảo là một văn kiện có ý nghĩa lịch sử. Nó đánh dấu bước chuyển hướng cực kỳ quan trọng trong chỉ đạo chiến lược, sách lược sáng suốt và kịp thời của Đảng ta chuẩn bị đưa cách mạng lên cao trào trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai.
Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 6 đã đánh giá đúng đắn vấn đề dân tộc, nhận rõ mâu thuẫn chủ yếu ở Đông Dương là mâu thuẫn giữa các dân tộc Đông Dương với chủ nghĩa đế quốc Pháp và bè lũ tay sai. Hội nghị coi giải phóng dân tộc khỏi ách đế quốc, dù là Pháp hay Nhật, trở thành nhiệm vụ cấp bách và là mục tiêu chiến lược trước mắt của cách mạng Việt Nam. Đảng sẽ tiến hành thành lập Mặt trận thống nhất dân tộc phản đế Đông Dương thay Mặt trận dân chủ không còn thích hợp nữa.
Hội nghi quyết định thay đổi một số khẩu hiệu, chuyển hướng hình thức tổ chức và đấu tranh, tạm gác khẩu hiệu tịch thu ruộng đất của giai cấp địa chủ, chỉ chủ trương tịch thu ruộng đất của đế quốc và tay sai, thay khẩu hiệu lập Xô-viết công nông binh bằng lập Chính phủ Cộng hoà dân chủ. Cùng với việc thành lập Mặt trận thống nhất dân tộc phản đế, Hội nghị chủ trương lập Công hội, Nông hội, Thanh niên phản đế, Phụ nữ phản đế…Phương pháp cách mạng cũng chuyển từ đấu tranh đòi quyền dân sinh, dân chủ sang đấu tranh trực tiếp đánh đổ chính quyền của đế quốc và tay sai, từ hoạt động hợp pháp và nửa hợp pháp sang hoạt động bí mật và không hợp pháp, chuẩn bị điều kiện để tiến tới khởi nghĩa vũ trang.
Quyết định chuyển hướng chiến lược và thay đổi phương pháp cách mạng trong tình hình mới của Hội nghị Trung ương 6 là hết sức sáng suốt, thể hiện tư duy chính trị nhạy bén, năng lực sáng tạo lớn lao của BCHTƯ Đảng, đứng đầu là đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ.
Do có chủ trương chuyển hướng chiến lược đúng đắn và sự chỉ đạo kịp thời, nên phong trào cách mạng nước ta tiếp tục phát triển theo chiều hướng mới, lực lượng cách mạng tránh được tổn thất lớn khi kẻ địch trở mặt đàn áp.
Đầu năm 1940, đồng chí Nguyễn Văn Cừ và một số đồng chí lãnh đạo cao cấp khác của Đảng bị thực dân Pháp bắt. Tuy nhiên, những chủ trương nhạy bén và sáng tạo do Hội nghị Trung ương 6 dưới sự chủ trì của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ vạch ra, vẫn được các Hội nghị Trung ương tiếp theo kế thừa và phát triển, đặc biệt, vấn đề chuẩn bị khởi nghĩa vũ trang và khởi nghĩa vũ trang, đưa đến thắng lợi của Cách mạng Tháng Tám năm 1945 lịch sử.
Những năm 1937-1938, dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong trào cách mạng của quần chúng lên cao. Bọn tờ-rốt-kit, bọn mật thám cũng ráo riết hoạt động chống phá cách mạng. Chúng công kích chủ trương của Đảng thành lập Mặt trận Dân chủ, vu cáo Đảng ta rời bỏ lập trường giai cấp đi theo chủ nghĩa cải lương, vì Đảng thực hiện sự liên hiệp các giai cấp trong cuộc đấu tranh chống phát xít và phản động thuộc địa. Chúng đề ra những khẩu hiêu cực “tả” nhằm lôi kéo một số ít công nhân, nhất là những thanh niên bồng bột.
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ cùng Trung ương Đảng lãnh đạo Đảng đấu tranh lột mặt nạ và cô lập bọn tờ-rốt-kít ở Nam Kỳ. Bắc Kỳ, đồng thời tiến hành một cuộc tự phê bình và phê bình trong Đảng, nghiêm khắc phê phán những khuynh hướng cô độc hẹp hòi và hữu khuynh thỏa hiệp vô nguyên tắc với bọn tờ-rốt-kít. Với bút danh Trí Cường, đồng chí Nguyễn Văn Cừ viết tác phẩm Tự chỉ trích, do Nhà xuất bản Dân chúng xuất bản, ngày 20-7-1939. Đây là một tác phẩm lý luận lớn vừa tổng kết thực tiễn cách mạng những năm 1936-1939, vừa đấu tranh tư tưởng lý luận chống tả, chống hữu, chống bọn tờ-rốt-kít, vừa “giải bày cái cốt yếu của chính sách Mặt trận dân chủ mà Đảng Cộng sản Đông Dương đề xướng và vẫn đang thực hành”. Phê phán những khuynh hướng sai lầm “thiên tả” hoặc “thiên hữu” của một số cán bộ, đảng viên, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ yêu cầu Đảng phải “công khai, mạnh dạn. thành thực vạch những lỗi lầm của mình và tìm phương châm sửa đổi, chống những xu hướng hoạt đầu, thỏa hiệp, như thế không phải làm yếu Đảng, mà làm cho Đảng được thống nhất mạnh mẽ”.
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ, qua tác phẩm “Tự chỉ trích”, đã chứng tỏ không những hiểu sâu sắc mà còn biến được cái chân lý mác-xit lê-nin-nit ấy thành bản lĩnh thực tiễn trong chỉ đạo chiến lược, sách lược cách mạng. Cho đến nay, những luận điểm trong “Tự chỉ trích” vẫn còn tính thời sự nóng hổi. Đồng chí đã để lại cho đời sau sự ngưởng mộ về tài năng và đức độ, sự thán phục về tư duy chính trị và trí tuệ ở tầm cao.
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ chưa một lần được gặp Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, nhung tư duy chính trị và hoạt động thực tiễn của đồng chí có sự trùng khớp hoàn toàn với tư tưởng Hồ Chí Minh.
Đồng chí Nguyễn Văn Cừ đã cống hiến trọn đời mình cho lý tưởng cao đẹp của Đảng và nhân dân ta. Lịch sử luôn luôn ghi nhớ những công lao to lớn và xuất sắc của đồng chí cho cách mạng Việt Nam.
Chú thích: Những câu trong dấu ngoặc kép đều trích từ Văn kiện Đảng toàn tập - NXB CTQG - H - 2001 - T 6.